Etymologisch is het woord 'waal' of 'wallum' een soortnaam voor een kleine rivier en geen eigennaam.
WaI fluvium is de Vahalis van de klassieke schrijvers bij het Eiland van de Bataven in allerlei vormen bekend zoals Guala (9e eeuw) en Gohelle en duidt de 0ise aan. Oise, Oisy, Oizon, Oison is een veel voorkomende riviernaam in Frankrijk. Etymologisch in Frankrijk afgeleid van 'l'homme germanique', wat twijfelachtig is aangezien dat te vaak als etymologie wordt genoemd. In een oorkonde uit 880/890 wordt de rivier de Vaël genoemd. Eerder moet gedacht worden aan de omzettingen van -Gu- in -W-. Vergelijk het Franse Guillaume met Willem in Nederland. Gu-ala is qua uitspraak gelijk aan W-ala.
Dat de Oise bij andere klassieke schrijvers ook Isara genoemd wordt dus niet de Guala kan zijn (argument van Stolte) is weinig steekhoudend, immers Noviomagus wordt ook Neumaga of Niomago genoemd.
De discussie tussen enkele historici in de jaren tachtig van de 20 eeuw spreekt boekdelen. Deze discussie is vakkundig buiten de media gehouden, immers er zijn meerdere consequenties aan verbonden die alles te maken hebben met Romeins Nederland. Kern van de discussie is de locatie van Vada, de plaats die door Julius Civilis vernietigd is tijdens de Bataafse Opstand in 69 en 70 n.Chr. Was Vada Wageningen of Wadenoijen? En was Grinnes dan Rossum, of toch niet?
Ook de Maas werd in deze discussie betrokken.
Zowel A.W.Byvanck als W.A. van Es hebben een probleem met de rivier de Waal. Volgens Byvanck bedoelde Julius Caesar de Maas toen hij het over de "Renus" had. Volgens Van Es en Bogaers was de Renus de Waal. Welke rivier dan de Vahalis was verzwijgen ze.
Volgens Paul van der Heijden in 'Romeinse wegen in Nederland' (zie daar), lag de Waal in de Romeinse tijd 3 meter lager. Dat maakt hij/men op uit het feit dat de graven tot wel 6 meter diep liggen (p.75/76). Een opmerkelijk standpunt. De Romeinen begroeven hun doden toch niet op een diepte van 3 meter? Je toont hiermee dus feilloos aan
Maar ja, nadenken over consequenties van eigen opvattingen is er bij de Nederlandse histroci te vaak niet bij. Elke bewering heeft uiteraard consequenties voor andere gegevens en situaties.
Wist U trouwens dat er bij Snellegem/Jabbeke een Waalbeek stroomt, waar men ook een Waalmolen heeft? De Varsebeek doet ook denken aan de Vacalis, Vaars (kleine koe). Het ligt precies in het gebied waar Albert Delahaye de Bataven plaatst. Bij Gent zijn meerdere plaatsen die naar 'waal' verwijzen, zoals Waalwiler, Waalsewetering, Waalsekerk, Waalsberg. Waal is dus geen exclusieve naam voor de rivier in Nederland. Het is van oorsprong een soortnaam en geen eigennaam, net zoals 'renus' dat was/is.
Het dorp Jabbeke ontstond op de grens van het door de zee beïnvloede schorrengebied en zandig Vlaanderen. De schorren werden geleidelijk ingepolderd en mogelijk ontstond in de 9e eeuw al een parochie, die in de 10e eeuw al werd gedocumenteerd: het patronaatsrecht was toen in handen van de bisschop van Doornik. In 961 werd Jabbeke voor het eerst schriftelijk vermeld, als Jabeca.
Omstreeks 250 na Chr. moet zich ter hoogte van Millingen een grote overstroming hebben voorgedaan, die heeft geresulteerd in een nieuwe zijtak van de Rijn, de Waal. Na het ontstaan van de Waal lijkt het gebied - net als vrijwel het gehele rivierengebied- langdurig bloot te hebben gestaan aan veelvuldige overstromingen. Het aanleggen van bedijkingen kwam pas in de 13de eeuw op gang. Het oudste schriftelijke bewijs van het bestaan van de Ooijse bandijk dateert uit 1402. Door de aanleg van bandijken kon in de 14de eeuw begin worden gemaakt met de ontbossing en de ontginning van de tot dan met moerasbos begroeide komgronden. (Bron: Historisch Geografisch Tijdschrift 98.3).
Dat betekent dat de Waal in de Romeinse tijd niet eens bestond. Volgens anderen stroomde de Waal (na 250) niet tot de kust, maar tot Tiel (H.Berendsen) en er dus geen verbinding wassvanuit Keulen via de Waal was met de Oceaan (Noordzee?) via de Waal.
Het vraagt dan wel om een aannemelijke verklaring waarom een nog niet bestaande rivier dan op de Peutingerkaart zou hebben gestaan, wat toch de traditionele opvatting is. Bovendie is de vraag of met het Cologne in teksten dan wel Keulen werd bedoeld. Of was het Colonia in Frans-Vlaanderen dat wel een rechtstreekse verbinding had met de Oceaan.
Omstreeks het midden van de 3e eeuw brak de Waal ten westen van Tiel door haar oudere oeverwallen en vond zij een belangrijke nieuwe bedding: de huidige Waal. (Bron: Johan Hendriks). De Waal was dus niet de Vacalis of Patabus uit de Romeinse tijd die in Nederland eindigde rond 260 na Chr.
Ook Paul van der Heijden erkent het ontstaan van de Waal rond 250 na Chr. als hij schrijft: "Zeker tot In de derde eeuw vormde de Linge nog de belangrijkste benedenloop van de Waal. Ongeveer in dezelfde periode verlegde de Waal zijn loop ter hoogte van Tiel zuidwaarts. Mogelijk is die verlegging (avulsie) uitgelokt door zware overstromingen in de jaren 260-285". (Bron: Archeologie in Nederland, nr.3 sept.2020)
Van der Heijden noemt wel de namen Linge en Waal, maar die namen bestonden nog niet in de 3e eeuw.
Wat hier nu duidelijk blijkt is dat de 'geleerden' het niet eens zijn met elkaar omtrent het bestaan en de loop van de Waal. In veel Romeinse teksten waarin de "Vahalis" genoemd werd, is het de vraag of het de Nederlandse Waal was, die toen nog niet bestond!
Het woord 'waal' is etymologisch afkomstig van 'wiel' of 'wel' wat een kleine stroom, een bron betekent. Een 'welle' of 'walla' (oud-fries; etymologisch WB) is een waterbron. Het kan een bron zijn die uit de grond stroomt, maar ook de kleine zijrivier die zich afsplits van een grotere rivier die door natuurlijke omstandigheden (overstromingen) ontstaat. 'Wael' of weel' is een gat in de dijk, een kuil, een kolk, een poel waarin water staat. Denk hierbij ook aan het woord 'Lek', waar een zijriver weglekt. Een 'wal' of 'Vallum' is een muur of waterkering en etymologisch gerelateerd, net als 'walle' (opborreling), 'wallion' (germaans: bron, stroom), 'wëlla' (golf), net als 'wullon', 'vlüna en 'vilnis'. Toponiemen van 'welle' zijn VUalli en GUelle. 'Wellen' is opborrelen of stromen. Het was in eerste instantie geen eigennaam van een rivier, maar een soortnaam. In teksten komt de naam Gual(a) voor een rivier voor (Gu=W, denk aan Guillaume=Willem). Het betekent gewoon 'kleine rivier'. En dat kan van de (huidige) Waal niet gezegd worden. Dat leegt meteen het historisch geografisch probleem bloot, waarbij men de tegenwoordige situatie toepast op het verre verleden.
De Waal kan dan ook nooit de Patabus zijn, die op de Peutingerkaart wordt afgebeeld (zie afbeeldingen hierboven: links de monding, rechts de bron). Deze rivier ontspringt in de buurt van het Franse Toul en stroomt in de zee uit vlak boven Boulogne-sur-Mer (Gesoriaco quod nunc Bononia). Nergens raakt deze rivier aan Nederland.
Allle opvattingen die uitgingen van de Patabus als Waal kunnen derhalve van tafel en kan elke discussie erover ophouden. Voeg daarbij de opvatting dat het bij de bron over de Maas zou gaan (er staat Mose dat echter een plaats is), dan kan ook deze mythe van tafel. De Maas (zie daar) stroomt nergens rechtstreeks over in de Waal. Ook na de constatering dat de Gelderse IJssel nog niet bestond in de Romeinse tijd (zie daar) kan de hele discussie over Romeins Nederland opnieuw beginnen.
De visie van Albert Delahaye.
De op de Peutingerkaart genoemde rivier de Patabus is niet de Waal. Op deze kaart ligt Nijmegen aan de verkeerde kant van de Waal, dus is het genoemde Noviomagus niet Nijmegen. Bovendien is van de onderste weg in de Patavia nooit iets teruggevonden in Nederland. De meeste Romeinse plaatsen in de Nederlandse traditie afgebeeld in de Patavia dat de Betuwe zou zijn, liggen helemaal niet in de Betuwe. Ook dit detail klopt niet in Nederland.
De 'Patabus' van de Peutingerkaart is dezelfde rivier als de Vachalis, elders Vahalis, Vacalus of Bachalys genoemd, ofwel het is de 'beek' Lys in Noord-Frankrijk.
De omzetting van -V- in -B- of -P- is een aloud verschijnsel, dat in het Frans en Spaans meer voorbeelden kent. Ook hier is de uitspraak het meest bepalend geweest voor de schrijfwijze. Denk hierbij aan voorbeelden als Nerva naast Nerba, het klooster Corbie dat in Duitsland hersticht werd als Korvey, Ribuarii naast Ripuarii, maar ook aan 'table' dat het Nederlandse 'tafel' werd.
De Vachalis wordt in 370 n.Chr. genoemd waar de Romeinen strijd voerden tegen de Saksen. Wie meent dat het hier over Nederland of Noord-Duitsland gaat, moet dat maar eens aantonen. De Romeinen waren in het jaar 370 al meer dan 100 jaar uit Nederland vertrokken. De Saksen verbleven toen nog steeds in Frans-Vlaanderen aan de kust van het Kanaal. Daar vond deze strijd van Theodosius plaats en niet in Nederland aan de Waal.
Het is ook overduidelijk dat de beschrijving die Julius Caesar van de Vacalus geeft, op geen enkele wijze op de Nederlandse Waal van toepassing is te maken. Ook de etymologie van Vacalus naar Waal blijft een volkomen raadsel, ook al komen 2 letters overeen.
De naamswijziging bij Gorinchem van Waal in (Boven-)Merwede bewijst niet alleen de transgressies, maar ook dat de Waal niet de rivier was die in de Oceaan uitstroomde zoals Julius Caesar schreef.
Wat weten we nu feitelijk echt?
De Waal heeft in de Nederlandse historische geografie altijd een probleem op geleverd. Vandaar dat de verschillende historici er ook een verschillende opvatting op na hielden.
Archeoloog Van Es (zie noot) geeft in dit boek een beschrijving van de Romeinse tijd in ons land, waarbij hij de traditionele geschiedenis volgt. Bij hem wordt de Renus steevast als Nederlandse en Duitse Rijn opgevat, hoewel hij er enkele keren niet uitkomt en dan Renus maar met Waal "vertaalt".
Deze laatste zeer juiste conclusie van Hoogveld -zoals wij die ons voorstellen-, is ook meteen een van de grootste bevestigingen van het gelijk van Albert Delahaye.
1. "Hoe kan Caesar hier de naam Waal gebruiken voor een rivier die in de tekst met Rijn wordt aangeduid?" Men moet namelijk bedenken dat de naam Waal in de tijd van Caesar nog niet aan de Romeinen bekend was. (Erger nog, de naam Waal bestond helemaal niet in de tijd van de Romeinen. Deze naam stamt uit de 11e eeuw.)
2. "Hoe kan hier gesproken worden van het Eiland der Bataven, terwijl deze volksstam zich nog niet in de Betuwe gevestigd had?"
De werkelijkheid is dat Julius Caesar nooit verder is geweest dan Noord-Frankrijk. Daar lag ZIJN Renus: de Gallische Renus ofwel de Schelde. Daar lag ook de Patabus ofwel de Bacha Lys, die samenvloeide met de Schelde. In Nederland is ook geen enkele archeologische vondst gedaan uit de tijd van Julius Caesar. De oudste vondsten in ons land zijn uit 12.v.Chr., al zijn deze vondsten uit de tijd van Drusus zeer discutabel en slechts gedateerd op grond van schriftelijke bronnen, waarvan men van mening was dat die op Nederland betrekking hadden.
Dit betekent dat de Waal in de eerste Romeinse periode nog niet in zijn geheel bestond en dus ook niet de op de Peutingerkaart afgebeelde Fl.Patabus is geweest.