De naam Mosa is een algemene naam voor een rivier, een soortnaam zoals 'vliet' of 'vecht' dat is. In een aantal teksten is aantoonbaar dat met de naam Mosa niet de Maas bedoeld kan zijn, maar een (modderige) rivier, een Moeze.
Op de Peutingerkaart wordt de Mosa meerdere keren genoemd als plaatsnaam. Zo wordt een 'Mose' genoemd tussen Noviomagus (Saint-Loup-en Champagne) en Meduanto (Mande-Saint-Etienne), vlak onder het woord Parisi dat rechts staat van Colo.Traiana. Dit Mose zou Charleville-Mézières zijn. Daartussen wordt de rivier de Patabus afgebeeld die begont bij Tullio (Toul). Dat kan dus nooit de Waal zijn, die immers nergens in Frankrijk stroomt, maar ook in de Romeinse tijd nog niet bestond. Zie bij de Waal.
Een ander Mose wordt genoemd tussen Caturices (Bar-le-Duc) en Noviomagus (Nijon). (zie afbelding hiernaast). Het ligt op VIIII (9 mijl) van Nijon. Daarmee kan dus ook nooit de Maas zijn bedoeld, immers het is een plaatsnaam aan een weg getekend. En deze plaatsnaam is in zwart geschreven, terwijl riviernamen op de Peutingerkaart in rood zijn geschreven. Nu ligt Nijon aan de river de Mouzon (die niet op de Peutingerkaart staat) wat de verwarring slechts vergroot. Ook hier gaat het slechts en helemaal alleen over Franktrijk en komt de Nederlandse Maas er niet in voor.
De beide plaatsen Mose en Mo∫e op de kaart van Weber. Klik op de kaart voor een vergroting.
In het westen stort de Renus zich in de stroom van de Mosa (lees: Moos of Moeze), terwijl hij in het midden van deze een kleine stroom vormt, die zijn eigen naam behoudt. Bron: Plinius, Naturalis historia, IV, 101.
Deze tekst van Plinius geeft aan dat de Renus en Mosa niet de Rijn en Maas zijn. De Rijn stroomt nergens in de Maas. De Schelde heeft wel een aftakking die vanouds Moese heet.
Ook de Mosa in verschillende teksten genoemd, kan niet altijd vereenzelvigd worden met de Nederlandse Maas. Allereerst moet niet vergeten worden dat de Maas in Frankrijk ontspringt en daar een omvangrijke weg aflegt. Maar onder Mosa kan ook Moeze = 'water door moeras' begrepen worden. Mosa, in verband met Taxandria en Batua genoemd, is niet de Maas doch een arm van de Schelde, die in het Vlaams Moos of Moeze wordt genoemd en een brede, modderige riviermond betekent. De naam komt in deze betekenis meermalen voor en is vermoedelijk niet eens als eigennaam doch als soortnaam gebruikt. Vergelijk het Nederlandse begrip "vliet".
De clericus Heribaldus schonk mij een andere kerk in de plaats Marsum, waar de Mosa in zee valt, met haar toebehoren en een schor waar de lammeren geboren worden.
Bron: Thiofridus, Vita S. Willibrordi, AS, nov. HE, p. 467. Wampach, Quellen, nr. 37.
Ook deze tekst toont aan dat Mosa niet altijd de Maas kan zijn. Marsum is Marck bij Calais. De Mosa is natuurlijk niet de Maas, doch de Moos of Moeze, een arm van de Schelde, die we al meermalen in teksten zijn tegen gekomen. De schor, waar de lammeren geboren worden, duidt op een pas aangeworpen of in gebruik genomen land, waar de schapenteelt altijd aan de echte cultivatie van de gronden voorafgaat. Ik geef deze uitleg echter onder voorbehoud, daar de kopiist van Echtemach de zin waarschijnlijk niet correct heeft overgebracht. En het Latijn staat: “ubi berbisces nascuntur”. Er heeft vermoedelijk “herbices” gestaan, en dit is een stekelige duinplant, wat er dan toch op duidt dat men te maken heeft met een plaats vlak aan de zee.
Wat weten we nu feitelijk echt?
Ook andere teksten plaatsen de Mosa aan de kust van Frans-Vlaanderen en België.
Yeb Boersma heeft er uitvoerig omderzoek naar gedaan en kwam tot de conclusie dat de naam Mose op de Peutingerkaart geen betrekking heeft op de Maas, maar de plaats Meuvry is.
Afbeelding van een ander Mose op de Peutingerkaart. Het is niet de Maas, maar de plaats Meuvry.
Een nieuwe visie op de Mosa.
Stellen we nu de Rhenus gelijk aan de Schelde, en het op de Peutinger-kaart genoemd Patavia gelijk aan het door Magda van Roy tussen Gravelines en het Zwin gesitueerde Bataveneiland, dan stroomde de Patabus eveneens door Vlaanderen en werd met deze rivier de Leie bedoeld mede omdat Virovino/Wervik eraan lag.
Voor de Mosa geldt nu eveneens dat zij door Vlaanderen stroomde, want ook de Mosa wordt beschreven als een langs het Bataveneiland stromende rivier. Voor de hand ligt nu dat met de Mosa en de Patabus dezelfde rivier werd bedoeld waaruit volgt dat met de Mosa eveneens de Leie werd bedoeld. Op de plek waar volgens de geschiedschrijvers de Patabus/Mosa/Leie in verbinding stond met de Rhenus/Schelde ligt Gent. De volgende tekst wijst er naar dat met de Mosa inderdaad de Leie werd bedoeld.
'Ondertussen vielen de heidenen Kortrijk aan, en Francine zonder koning en bestuurders vindend, kwamen zij tot bij Péronne, dat zij in brand staken. Dit vernam de jonge koning Lodewijk met smart; hij verliet zijn broer in Bourgondië en begaf zich naar Francië. Maar de heidenen, die door hun successen overmoedig geworden waren en meenden dat niemand tegen hen opgewassen was, trokken met een enorm leger naar Kortrijk en in een raid van meer dan 50 mijlen vernielden zij alles wat zij tegenkwamen. Toen de voornoemde koning dit vernomen had, verzamelde hij een menigte Franken, en aangespoord door God 's hulp overviel hij hen onverwacht bij Saulcourt (Saucourt op 17 km zuidwest van Abbeville), waar een zodanig aantal van hen sneuvelde als tevoren nooit in Francië was geschied. Hierdoor werden zij, die ontkomen waren, en de overigen die in Kortrijk gebleven waren, zo afgeschrikt dat zij op de vlucht sloegen naar de Batua (Béthune) en alle plaatsen in de omgeving van de Maas wreed verwoestten'. (Bron: Sermo de tumulatione SS martyrum Quitini et Victorici HdF, IX, p. 109; MGS, XV, p. 272; AS, oktober XIII, p. 748.)
De Batua heeft betrekking op in Vlaanderen gelegen gebied. Cortoriacum/Kortrijk, Batua en Mosa worden in de laatste zin in samenhang met elkaar genoemd, waaruit volgt dat met de Mosa niet de Maas werd bedoeld maar de Leie, waaraan Cortoriacum/Kortrijk ligt. Het lijkt ook zeer onwaarschijnlijk dat men vanuit Kortrijk op de vlucht sloeg naar de Maas, die in Frankrijk 155 km en in België en Nederland minimaal 200 km van Kortrijk verwijderd ligt, om daar de omgeving te verwoesten. Bedoeld werd natuurlijk een gebied in de nabijheid van Kortrijk.
Afbeelding recht: twee keer Mose op de Peutingerkaart. De schrijfwijze van de -s- is verschillend: naast -s- wordt ook - ∫ - geschreven. Ook het getal 9 wordt verschillend geschreven, meestal als IX, hier als VIIII.
De volgende tekst komt uit de Annales Vedastini bij het jaar 881.
'Rex quoque adunato exercitu in pago Camaracensium venit castrumque sibi statuit in loco qui dicitur Strum ad debellationem Danorum. Nortmanni hoc cognoscentes Gandavum rediere suisque reparatis navibus terra marique iter facientes Mosam ingressi sunt et in Haslao sibi sedem firmant ad hiemandum.'
Door Van der Tuuk werd deze tekst als volgt in het Nederlands vertaald: 'De koning kwam ook met het verenigde leger naar het district van Kamerijk naar het fort dat hij had gebouwd in de plaats Etrun om de Denen te bedwingen. (Van der Tuuk bedoelde Estrun) Toen de Noormannen daar achter kwamen keerden ze terug naar Gent. Nadat ze hun schepen hadden gerepareerd zochten ze hun weg over land en zee, voeren de Maas op en richtten hun winterkwartier te Haslao in.'
Nadat de Mosa eerder in verband met Kortrijk werd genoemd, wordt deze rivier in bovenstaande tekst in samenhang met Gent genoemd. Dit is opnieuw een aanwijzing dat met de Mosa de Leie werd bedoeld.
De Mosa is ook dezelfde rivier die J. Dhondt ter sprake brengt als hij de toenmalige kust van Vlaanderen bespreekt: 'Dit zijn de domeinen van de pagus Wasiae. Aan de westzijde van den Flumium Mari, die in de 10e eeuw tot Adegem reikte.' Het is eveneens dit deel van de kust waarvan hij zegt: 'Wat echter vast staat is dat de toenmalige Vastelandkust door de Franken was bezet'.