De Tempel van Empel.

De visie van Albert Delahaye.
Dat er in/bij Empel Romeinse overblijfselen gevonden zijn die men nu interpreteert als een tempel, is geen probleem. Echter men moet dit niet de kwalificatie 'Bataafs' geven. Dat is een onbewezen aanname op grond van een cirkelredenering. Men heeft in een ver verleden (17de eeuw) de Bataven op grond van enkele aannames (zoals de overeenkomst van twee letters B-t-) in de Betuwe geplaatst en nadien alles wat daar aan archeologische overblijfselen wordt gevonden, onbekommerd Bataafs verklaard. Kijkt men verder in de geschiedenis, dan blijken die Bataven in Noord-Frankrijk te wonen (hun buren zijn de Moriniërs!) waar ook verklaarbaar is, dat ze al dienst deden in de Romeinse legers, voordat er ook maar één Romeins in Nederland was geweest.

De tempel van Empel. In het hiernaast afgebeelde boek 'De tempel van Empel' (1994) noemen de auteurs Nico Roymans en Ton Derks het 'Een Hercules-heiligdom in het woongebied van de Bataven' In hoeverre was het een heiligdom van de Bataven? Waarom stond dit heiligdom dan niet in de Betuwe? Oh ja, daar was al een heiligdom in Elst, maar dat was toch van de Romeinen? Zouden de Romeinen voor de Bataven een tempel hebben gebouwd? Het is eenzelfde kromme redenering die men er in Nijmegen op na houdt, waar de Romeinen bij hun vertrek voor de achterblijvende Bataven de nieuwe stad Noviomagus zouden hebben gebouwd.

Een en al zand. In het artikel in het boek 'Een en al zand' (1993) noemen de auteurs Nico Roymans en Ton Derks de tempel van Empel 'Een Bataafse cultusplaats aan de Maas'. Hetzelfde artikel heeft eerder in Spiegel Historiael van okt.1992 gestaan. In hoeverre is het een Bataafse cultusplaats en niet gewoon een Romeinse cultus? Waarom zouden de Bataven een Romeinse tempel bouwen, anders dan dat zij als slaven te werk werden gesteld? Hetzelfde geldt ook voor Hercules-Magusanus. Waar kwam die naam vandaan en in hoeverre was deze godheid expliciet van de Bataven?

1. Het onderzoek van cultusplaatsen kan een bijdrage leveren aan de theorievorming over betekenisgeving en symboliek van materiële cultuur (p.10). Het blijkt dus om een theorivorming te gaan, ofwel aangenomen opvattingen.
2. We dienen ons echter te realiseren dat de betekenis van materiële cultuur varieert naar gelang de context waarin zij wordt gebruikt (p.10). De context waarin zij wordt gebruikt? Door wie? De historicus of de archeoloog?
3. Een vraag die onmiddellijk rijst, is hoe wij als archeoloog in staat zijn ons van deze voor- of vroeghistorische betekenisgevingen een beeld te vormen. De vraag stellen is eenvoudiger dan hem beantwoorden (p.11). Het antwoord op die vraag geven Roymans en Derks vervolgens zelf al en wel: vanuit onze maatschappij-theoretische opvattingen. Vanuit hedendaagse maatschappij opvattingen valt niets te bewijzen hoe dat in het verleden ging. Kennen wij nog mensenoffers, om een voorbeeld te geven? gelukkig noemen beide het een theorie. Bewijs ontbreekt.
4. Het is onze overtuiging..., kan worden begrepen..., het ideeëngoed vergelijken met andere samenlevingen..., alleen zinvol als we onze keuze beperken...(p.11) Het is wel duidelijk dat de duimzuigerij van beide auteurs hier een belangrijke rol toebedeeld krijgt.
5. (p.). .
6. (p.). .
7. (p.). .
8. (p.). .
9. (p.). .
10. (p.). .
11. (p.). .
12. (p.). .
13. (p.). .
14. (p.). .
15. (p.). .
16. (p.). .
17. (p.). .
18. (p.). .
19. (p.). .
20. (p.). .
21. (p.). .
22. (p.). .
23. (p.). .
24. Empel in de Middeleeuwen. De naam Empel wordt in een relatief groot aantal schriftelijke bronnen vanaf de Karolingische periode tot aan het begin van de 13de eeuw genoemd. Deze vermeldingen zijn overgeleverd in de 'Codex Laureshamensis', rond 1170-1175 opgesteld in de abdij van Lorsch (p.183) In noot 2, 3 en 4 wordt verwezen naar Camps, H.P.H. Oorkondenboek van Noord-Brabant tot 1312, 1979. In feite weten we dan genoeg. Immers Camps blijkt geen kennis te hebben van het lezen van oude oorkonden. Van de 21 plaatsen die Camps in verband brengt met St.Willibrord, levert hij geen enkel bewijs. Het is slechts zijn woord dat iederen maar moet geloven. En geloof is de slechtste raadgever bij historische kwesties. Ook het vertalen uit het Latijn is niet zijn sterkste eigenschap. Waar in een tekst staat dat Oise en Seine samenvloeien, vertaalt Camps met 'waar Rijn en Waal zich splitsen', uiteraard omdat hij in Nijmegen uit wil komen, terwijl de tekst heel duidelijk over Noyon handelde. Lees meer over Harry Camps.
    
    Het in de teksten genoemde Empele in Taxandria, waar de abdij van Lorsch in 816 goederen ontvangt voor haar kerk van St.Nazarius, is Ablain-Saint-Nazaire, op 12 km noord-west van Atrecht.
    Empla, in Taxandria, waar de abdij van Crespin bij Valenciennes in 855 goederen en in 931 de plaats ontving, gelegen aan de rivier de Verchena, in Hamblain-les-Pres, op 13 km oost van Atrecht en aan de Trinquoise gelegen. Gelijktijdig kreeg de abdij goederen te Onnaing en Hermignies (B.).
    Het Empla van de abdij van Crespin is een geheel andere plaats dan het Empele van Lorsch, zodat Camps zich systematisch staat te verslikken met de verschillende kerkpatronen St. Landelinus en St. Nazarius voor dat ene Empel, dat in Brabant in de 9de en 10de eeuw niet als plaats bestond. Bij Camps zijn Empele en Empla steeds Empel. Zo kom je wel aan heel veel vermeldingen. Naar kerkpatronaten kijkt Camps maar niet. Overigens is Taxandria ook niet Noord-Brabant, maar was het weefland (texandria- waar ons woord textiel vandaan komt) in Vlaanderen, waar de vlasteelt wel aantoont waar dat weefland lag. Lees meer over Taxandria.

1. de 'tempel van Empel" heeft tal van nieuwe inzichten opgeleverd over veranderende religieuze praktijken en opvattingen bij de Bataven. (p.74)
2. de rijkdom en samenstelling van het materiaal deden hier een cultusplaats vermoeden. Een terechte veronderstelling (p.74).
3. heeft dienst gedaan als cultusplaats. De eerste religieuze handelingen vonden er plaats tussen ongeveer 125 en 15 voor Chr., vermoedelijk in de openlucht (p.76).
4. Het is onwaarschijnlijk dat deze laatste afkomstig zijn van inheemse boerderijen; eerder denken we aan palen met een rituele betekenis, misschien totems (p.76).
5. Aan de zuidzijde lagen identieke staketselrijen, zodat zij destijds vermoedelijk de gehele cultusplaats omsloten (p.76).
6. De omheiningen kunnen ook een rol hebben gespeeld in de waterhuishouding. In natte seizoenen kunnen de door vlechtwerk verbonden palen een houten waterkering tegen het wassende water hebben gevormd. (p.76).
7. Hoewel ondiepe sporen natuurlijk uitgewist kunnen zijn, is duidelijk dat de Empelse cultusplaats in de vroegste fasen geen monumentale gebouwen heeft gekend (p.76).
8. In Empel kunnen we, behalve aan de al genoemde palenrijen met een rituele betekenis, ook denken aan bomen of vuurplaatsen, al zijn sporen daarvan niet gevonden (p.77).
9. Waarschijnlijk in de Flavische periode (70 - 100 na Chr.) verrees op de cultusplaats een monumentaal tempelcomplex (p.77).
10. De sporen daarvan waren echter, zoals te verwachten was na het aftoppen van de donk, sterk aangetast (p.77).
11. de eigenlijke tempel, waarvan, zoals gezegd, de bodemsporen door de egalisatie plaatselijk geheel zijn uitgewist (p.77).
12. Het aardewerk dateert de aanleg van de putten globaal in het einde van de 2de of bet begin van de 3de eeuw (p.78).
13. Omdat de vondsten uit deze periode echter geen votiefkarakter hebben, nemen wij aan dat de cultusplaats in de loop van de 3de eeuw is opgegeven (p.78).
14. Het is aannemelijk dat de tempelruïne al in de 4de eeuw is gesloopt (p.78).
15. Door de toenemende onveiligheid als gevolg van herhaalde invallen van Germaanse groepen van buiten de Romeinse rijksgrens (p.79).
16. De geringe afstand tussen beide plaatsen en hun ligging langs de Maas rechtvaardigen de veronderstelling dat men voor de bouw van het fort te Kessel de directe omgeving heeft afgestroopt, op zoek naar bouwmaterialen (p.79).
17. de vondst van een plaatje van 6,5 bij 7cm waarop een votiefinscriptie is aangebracht. De inscriptie kan aan het eind van de 1ste of in het begin van de 2de eeuw worden gedateerd (p.80).
18. Afgezien van deze inscriptie bestaan er nog andere aanwijzingen voor de identiteit van de vereerde godheid, zoals een bronzen Herculesbeeldje en het belangrijke aandeel van wapens in de offergaven. De combinatie van deze drie argumenten maakt aannemelijk dat Hercules Magusenus of Magusanus, de hoofdgod van de cultusplaats is geweest (p.80).
19. Interessant in dit verband is de herkomst van het bekende, aan Magusanus opgedragen altaar van het op ongeveer 10 km van Empel gelegen Sint-Michielsgestel-"Ruimel". Deze steen werd in 1679 in een secundaire context aangetroffen (p.80/81). Zie afbeelding en beschrijving in de linker kolom hierboven. Lees ook meer over de altaarsteen van Ruimel.
20. Het altaar is niet op de oorspronkelijke locatie aangetroffen en moet dus van elders zijn aangesleept. Omdat niet aannemelijk is dat er binnen zo'n korte afstand een tweede heiligdom van Magusanus bestond, is het mogelijk dat de steen oorspronkelijk uit het heiligdom bij Empel stamt (p.81).
21. De inheemse godheid Hercules Magusanus is goed bekend uit het Nederrijnse gebied. Juist in het gebied van de Bataven, waarin ook Empel ligt (p.81). Sinds wanneer ligt Empel in de Betuwe? De Betuwe was toch het eiland van de Bataven, of wordt dit nu losgelaten?

    Uit het geheel van citaten blijkt duidelijk dat er veel twijfel bestaat over de tempel van Empel. Niet zozeer over de archeologische vondsten, des te meer over de interpretaties ervan, wat wel blijkt uit woorden als 'suggereert' en 'suggesties', 'verondersteld', 'veronderstelling', 'historische interpretatie' . Let speciaal op de (door mij) onderstreepte woorden. Nogal vaak is er sprake van 'vermoeden/vermoedelijk', 'waarschijnlijk', aannemelijk', 'aangenomen', 'suggereert'.

22. Aangenomen mag worden dat Magusanus de hoofdgod van de Bataven is geweest. Indien het altaar van Ruimel oorspronkelijk inderdaad uit Empel stamt, onderstreept het de betekenis van het Empelse heiligdom; het altaar is namelijk gewijd door de summus magistratus, de hoogste gezagsdrager van de civitas Batavorum (p.81).
23. Aangenomen dat er een relatie bestaat tussen offergaven en de verhouding mens-godheid, kunnen wij door die te bestuderen meer te weten komen over hoe de mensen dachten over het goddelijke (p.82). Knap dat Roymans en Derks kunnen weten hoe mensen dachten. Dat is bij levende mensen niet mogelijk, laat staan bij doden. Lees anders nog eens de brief van prof. De Vries hierboven.
24. Op de donk zijn, buiten de sporen van de cultusplaats. geen andere bewoningssporen uit de Romeinse tijd of Late IJzertijd aangetroffen. Op grond hiervan mogen alle op het opgravingsterrein gedane vondsten direct of indirect met religieuze activiteiten in verband worden gebracht (p.83).
25. De voorwerpen zijn in hoofdzaak uit de periode tussen c. 125 voor Chr. en 250 na Chr. afkomstig (p.83).
26. Vreemde munten zijn de gouden munten van de stam van de Eburones en een groep zilverstukken, die vermoedelijk een Bataafse emissie vormen. (p.83).
27. De meer dan 250 Romeinse munten begint met een tiental republikeinse zilveren denarii uit de 1ste eeuw voor Chr. en eindigt met een vijftiental bronzen 4de-eeuwse exemplaren. Uit de 2de en 3de eeuw zijn relatief weinig munten aangetroffen. Stukken uit de voor-Flavische tijd (vóór 69) zijn veruit het sterkst vertegenwoordigd (p.83).
28. Behalve veel munten zijn in Empel meer dan 400 mantelspelden aangetroffen van late IJzertijd tot vroeg-Romeinse tijd (p.83/84).
29. De soldaten die op de cultusplaats hebben geofferd, waren voor een belangrijk deel inheemse lieden, waarschijnlijk Bataven (p.84).
30. Het hoeven echter niet uitsluitend soldaten te zijn geweest die munten of fibulae offerden. Niet-militaire offergaven zijn een verzilverde bronzen spiegel en een snoer van barnstenen kralen (p84/85).
31. Het is opvallend dat onder de vele honderden aardewerkscherven die zijn verzameld zich weinig luxe tafelwaar bevindt, in tegenstelling tot een ruim aanbod van kruiken en olie-amforen, Dit geeft aan dat het belang van drank- en vleesconsumptie op de cultusplaats groter was dan in een doorsnee nederzetting. Deze alinea besluit met... waarschijnlijk...kan zijn...vermoedelijk...lijken... (p.85).
32. De bij Empel opgegraven cultusplaats lijkt een van de centrale heiligdommen te zijn geweest van de in het N ederrijnse gebied populaire Herculescultus (p.85).
33. Empel is de eerste cultusplaats in de regio waarvan, op basis van de vondsten, een voor-Romeinse oorsprong mag worden verondersteld (p.85).
34. Het is een aantrekkelijke gedachte de plotselinge "hausse" in de depositie van metalen offergaven in deze fase te verbinden aan de komst en vestiging van de Bataven in het Nederrijnse gebied (p.85).
35. Door deze historische interpretatie kunnen we een verband leggen met de vroegste contacten die de Bataven met de Romeinen onderhielden (p.85).
36. Onlangs is aannemelijk gemaakt dat de Germaanse ruiterij, die in 36 voor Chr. in het gevolg van Octavianus op Sicilië was, hoofdzakelijk uit Bataven bestond (p.85).
37. Dit pleit voor een zeer vroege datering van het bijzondere verdrag dat de Bataven volgens Tacitus met de Romeinen hadden (p.85).
38. Tegen de achtergrond van de historische gegevens over de massale levering van hulptroepen door de Bataven aan het Romeinse leger in vooral de voor-Flavische periode (p.85).
39. Het belang van een krijgshaftige ideologie bij de Bataven was tot op heden niet aantoonbaar bij het archeologische onderzoek van rurale nederzettingen en grafvelden (p.85).
40. Het Empelse voorbeeld suggereert dat bij de Bataven deze ideologie vooral gestalte kreeg in rituele deposities op cultusplaatsen (p.85).
41. Wat is de relatie tussen het Empelse tempelcomplex en de Bataafse elite? (p.85)
42. Hoewel iedere concrete aanwijzing ontbreekt, hebben we over dit thema enkele suggesties op basis van algemene ontwikkelingen in de noordelijke provincies van het Romeinse rijk (p.85).
43. De Bataafse aristocratie financiert publieke bouwwerken, met name tempels, Ook in Empel kan dit het geval zijn geweest, evenals bij de vrijwel identieke tempel van EIst. Leden van de Bataafse aristocratie zullen ook de priesterambten in het Hercules-heiligdom van Empel hebben bekleed (p.86).
44. Het algemene patroon in Gallië en het Rijnland is dat het leden van de inheemse elite waren die als priester een bemiddelende rol vervulden in de relatie tussen inheemse gemeenschappen en hun (geromaniseerde) godheden. In Empel zal dit niet anders zijn geweest (p.86). Knap van Roymans en Derks dat zij dit weten. Waaruit blijkt dat? Of is het slechts een aantrekkelijke gedachte?