De 'Romeinen lang Rijn en Noordzee' is een zeer interessant boek. Het geeft opnieuw een inkijk in de geschiedenis van Romeins Nederland. Volgens de schrijvers biedt het een volledig overzicht van de Romeinse geschiedenis in Nederland. Kunnen we dan de conclusie trekken dat dit alles is dat men heeft? Dat er niet meer is?
Dan ben ik toch benieuwd welke schat aan details en 'nog veel meer' in dit boek zijn terug te vinden.
Als je dit boek echt eens kritisch leest val je van de ene verbazing in de andere. Er worden talloze nieuwe standpunten ingenomen, waarbij het een gemis is dat verwijzingen in noten ontbreken. Het is dan ook niet te controleren hoe de schrijvers aan hun informatie komen. Zou dat met die 'nieuwe visualisaties' bedoeld worden? Visualisatie betekent bij de schrijvende pers 'de verbeelding voorstelbaar aanschouwelijk maken', ofwel een nieuwe fantasie of droombeeld.
In Nederland zijn bovengrondse resten van Romeinse gebouwen bewaard gebleven (p.129) is een ware opmerking. Wat er onder de grond zit weten we ook niet precies. Daar is juist veel discussie over. Wel opvallend hierbij is dat wat er onder de grond zit soms erg diep zit, zoals grafresten op wel 6 meter diep. Archeologie heet in Nederland niet voor niets 'opgraven'. Dat het soms zo diep onder de grond zit bevestigt de transgressies (zie daar) zonneklaar.
Die transgressies worden door Van der Heijden ook erkent als hij de heftige en zware overstromingen noemt (p.19) die tussen 185 en 282 plaats vonden en die een (mede-)oorzaak was van het vertrek van de bevolking naar het zuiden.
Zie tekst hiernaast.
Klik op de afbeelding voor een vergroting.
De begaanbaarheid van het landschap in Nederland anno 100. Het felrood van niet-toegankelijke gebieden domineert: dat geldt voor zowat heel WestNederland en grote delen van Noord-Nederland. Als we inzoomen op de limes, dan blijkt meteen waarom die in het westen langs de Rijn is gelegd: dit was de enige begaanbare corridor tussen het oosten en het reepje bewoonbare kust. (p.61).
Waar blijft de traditie dan met de Cannanefaten?
De begaanbaarheid van het landschap veranderde de eerste eeuwen van de jaartelling nauwelijks; op sommige plekken verergerde de situatie zelfs nog, zoals in het westelijke rivierengebied in de derde en vierde eeuw. (p.60). Men kan dan ook hier geen omvangrijke Romeinse geschiedenis plaatsen, laat staan de Bataven, Canninefaten of Friezen laten wonen.
De kaart van de Risicogebieden hoogwater toont aan dat juist de Betuwe het meest bedreigde gebied is. Dat is niet alleen nu het geval, maar was ook zeker in de Romeinse tijd zo. En juist daar zou het omvangrijke volk van de Bataven gewoond hebben? Maar dat woonde daar niet, wat Stijn Heeren (zie daar) ook al aantoonde.
De visie van Albert Delahaye.
De aanwezigheid van de Bataven in Nederland wordt door geen enkel schriftelijk of archeologisch bewijs ondersteund. Het is een deductie uit een aantal aangenomen opvattingen, waarbij de belangrijkste is dat de Betuwe het Eiland van de Bataven zou zijn geweest. Daarbij wordt verwezen naar de tekst van Tacitus in Historiën IV.12.3 (zie daar) en die ene zin van Einhard in de Vita Karoli Magni (zie daar). Echter, over beide zaken werd al langer getwijfeld en zijn momenteel ruimschoots weerlegd. Tacitus schrijft dat de Bataven op de taalgrens woonden. Wie hiervan het midden van Nederland wil maken, moet bewijzen dat daar ooit de taalgrens lag. Is die taalgrens dan in de loop van de eeuwen naar het zuiden gezakt? Dat de Betuwe als een eiland moet worden gezien, is ook behoorlijk twijfelachtig. Dat het daar regelmatig een natte bedoening was is wel bekend, maar een eiland? De naam Betuwe (betere grond) komt in de 11e eeuw op als tegenhanger van Veluwe (vale - schrale grond). Het -uwe- wijst op de grond, het grondbezit -wat van u is. In de Betuwe ook Batua genoemd in teksten, zouden ruim 120 plaatsen of landerijen gelegen moeten hebben die in het bezit waren van de abdij van Lorsch (Laurisham). Waar lagen die in de Betuwe? Ze zijn er nooit gevonden of aangewezen op een enkele (Gendt? Gannita?) na. Het is dan ook duidelijk dat de Bataven niet in de Nederlandse Betuwe (zie daar) woonden. Geen wonder dat er van hen daar nooit iets gevonden is, al worden vondsten wel steevast 'Bataafs' genoemd.
Wat lezen we in dit boek waar de traditonele opvattingen worden losgelaten?
In het 'Woord vooraf' wordt vermeld dat "Het oude idee dat de limes alleen maar diende als defensieve linie om barbaren tegen te houden, kan voorgoed naar de prullenbak". De consequenties die deze opvatting heeft, vind je echter in dit boek niet terug. Er wordt steeds gesproken over de limes als verdedigingsgrens met forten en muren en het functioneren van de limes. De limes in Duitsland, de limes in het landschap, de limes met militaire versterkingen, de limes en de kustverdediging en het einde van de limes door invallen van Barbaarse volkeren. De limes wordt zelfs voorgedragen als cultureel erfgoed (p.126) en men is druk bezig die limes te visualiseren aangezien er Nederland boven de grond niets van is terug te vinden wat men dan 'nauwelijks zichtbaar' noemt. Helemaal onzichtbaar zal men bedoelen, vandaar die visualisatie!
Nu wil Van der Heijden de limes verder relativeren met de opmerking 'hoe de Romeinen hun eigen grens noemden weten we niet'. Maar hoe de Romeinen hun eigen grens noemden weten we wel. Die noemden zij "rhenus" waarbij deze naam voor een grensrivier later de eigennaam werd van talloze rivieren in Europa, zoals de 'Reno', de 'Rhône' en de 'Rhein' die inderdaad een grens vormden. Zie verder bij Renus.Rivieren waren immers natuurlijke hindernissen, waar men niet zomaar overheen kwam, wat ook in WO2 nog bleek. Etymologisch betekent 'rhei', 'hreni', 'hrein' scheiden wat precies is wat een grensrivier doet. Ook de schelde/scaldis/escaut/ heeft dezelfde etymologische herkomst. Een 'rein' is een verhoogde zoom -denk aan oeverwal- als grens dienend. Grieks 'krinein' =scheiden, Panta rhei = alles stroomt. Dat deze grens in Nederland de naam kreeg van Rijn met een lange -ij-, toont al aan dat het een naam is uit het tweede millennium. De lange -ij- bestaat in Nederland pas sinds de 16e eeuw.
Dat de in Latijnse teksten genoemde Renus niet overeenkomt met de Rijn blijkt wel uit standpunten van historici als A.W.Byvanck, W.A. van Es en J.E.Bogaers, die er successievelijke Maas of Waal van maakten.
Van de Heijden noemt als noordelijke tak van de Renus 'waarschijnlijk' de (Utrechtse) Vecht. Daarmee laat ook hij de opvatting van Stolte en anderen los dat het de IJssel zou zijn, waarmee het kanaal van Drusus daar eveneens moet vervallen.
"De Peutingerkaart"
Van der Heijden blijft van mening dat de Peutingerkaart een van de belangrijkste geografische bronnen uit de oudheid is (p.14). Dat het een falsum is gezien de vele fouten, komt ook bij hem niet op. En aan die vele fouten voegt hij nog eens twee toe.
1. Hij wijkt van de traditionele opvattingen af als hij de Fluvius Batavus (op de Peutingerkaart staat Patabus met een P-) de Maas noemt. Batavus met B- zal beter bij Bataven passen. Maar die ontbreken toch? Zie hieronder 'Het Bataafse raadsel". De Waal ontbreekt volgens hem.
2. Een tweede afwijking van de traditie is dat hij het badhuis dat alle historici aan Pretorii Agrippine toewijzen aan Forum Hadriani koppelt. Overigens staat op de Peutingerkaart foro adriani. Hadriani met H- is een speculatie om het aan keizer Hadrianus te kunnen koppelen. Hij noemt het een kopieerfout en voegt zo nieuw bewijs toe aan de vele andere fouten op de Peutingerkaart.
Als dit vignet van het badhuis aan Forum Hadriani wordt gekoppeld geeft dat aan dat het een belangrijkere plaats was dan Noviomagi dat slechts het vignet van een dubbele poort heeft. Daarmee komt Van der Heijdens stokpaardje dat Nijmegen de belangrijkste en oudste stad is te vervallen. Immers volgens J.E.Bogaers kreeg Nijmegen vermoedelijk op zijn vroegst pas in de tweede helft van de tweede eeuw na Christus marktrechten en stadsrechten (Jaarboek Numaga 2002, p.5).
"Het Bataafse raadsel"
Het meest opvallendste in dit boek van Van der Heijden is dat hij nu erkent dat er geen spoor is gevonden van de Bataven in de Betuwe of de Eburonen in Limburg. Hij noemt het "Het Bataafse raadsel" en schrijft letterlijk (p.28): "Tientallen jaren onderzoek naar de oorsprong van de Bataven heeft veel nieuwe kennis opgeleverd, maar er komen ook steeds meer nieuwe vragen bij. Zo is het nog steeds vrijwel onmogelijk gebleken om de komst van de 'nieuwe Nederlanders', de Chatten, ook archeologisch aan te tonen: geen spoor van een nieuw volk met ander aardewerk en andere gewoonten. Ook geen spoor van vermoorde of verjaagde Eburonen trouwens". Met de hier genoemde 'nieuwe Nederlanders', de Chatten, worden uiteraard de Bataven bedoeld die traditioneel daarvan afstamden. Durft Van der Heijden hier de Bataven niet meer rechtstreeks te noemen? Waaruit die nieuwe kennis over de Bataven bestaat is overigens nog steeds een vraag. Voor tekstuele bewijzen over de Bataven verwijs ik naar het boek "De Bataven. Verhalen van een verdwenen volk", die de Bataven overigens ook kwijt zijn en waarin ook geen enkel bewijs te vinden is van het verblijf van Bataven in de Betuwe.
Het bijschrift bij deze foto op p. 60 (zie hierboven) vermeldt zo moet de Betuwe er in de Romeinse tijd hebben uitgezien. In Nederland kennen we dit soort wetlands al lang niet meer, daarvoor moeten we bijvoorbeeld naar Wit-Rusland. Het water heeft vrij spel. Het is een van de visualisaties die Van der Heijden zal bedoelen, maar meteen wel een doorslaggevende. Het komt er in elk geval op neer dat deze wetlands volledig onbewoonbaar waren. De Bataven hebben hier dus echt niet gewoond. Vandaar dat er geen spoor van te vinden is.
Dat deze 'wetlands' in Nederland niet meer te vinden zijn is geheel onjuist, aangezien we deze nog kennen in de Biesbosch, in de Wieden en Weerribben, Bargerveen, de Oostvaardersplassen, Naardermeer en Vechtplassen en in grote delen van Holland en Friesland. Zie de informatie op https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2009/06/nederland-rijk-aan-wetlands. Nederland is zelfs rijk aan wetlands en heeft op Duitsland na de meeste hectare aan wetlands in heel Europa.
Uit deze informatie over wetlands blijkt dat Van der Heijden niet op de hoogte is van de feiten en een verhaal vertelt dat ver bezijden de waarheid is. En dat is nu precies het probleem bij historici: ze roepen iets zonder de feiten te controleren. En wat ze geroepen hebben gaat vervolgens de historische wereld in als wetenschap, immers zij zullen het wel weten, want zij hebben er voor gestudeerd! De gemiddelde leek weet er te weinig van om het gefundeerd tegen te kunnen spreken, dus wordt het vanzelf een zekerheid.
Een voorbeeld over de onmogelijkheid van de traditionele opvattingen vinden we op p.61 (zie de afbeelding van Nederland hiernaast die daar afgebeeld wordt). Daaruit blijkt dat rond het jaar 100 het rode gedeelte ontoegankelijk te zijn ofwel totaal onbewoonbaar. Waar verbleven dan die grote en omvangrijke volkeren waarvoor de Romeinen hun grensbewaking instelden? Hier ondergraaft de werkelijkheid de traditionele opvattingen in alle facetten.
Ook de traditie over de Eburonen wordt met dit citaat op p.28 weersproken. En als de Eburonen niet te vinden zijn, verdwijnt ook de vermeende veldslag van Julius Caesar tegen hen. De aanwezigheid van Ceasar in Nederland en Nijmegen wordt overigens ook al losgelaten. 'In Nijmegen zijn Caesars legers hoogstwaarschijnlijk nooit geweest' (p.13) en 'Er bestaat nog altijd onzekerheid of Caesar tijdens de Galliche Oorlogen een voetstap heeft gezet op het grondgebied van Nederland. Of zijn legers ook de Nederrijn hebben gezien is twijfelachtig' (p.15). Het 'hoogstwaarschijnlijk' , 'nog altijd onzekerheid' en 'twijfelachtig' zijn veel gebruikte verhullende bewoordingen onder archeologen en historici om te erkennen dat men gewoon geen enkel bewijs heeft voor die aangenomen opvatting.
Met deze erkeningen vervallen meteen ook een aantal andere traditonele opvattingen die juist op de aanwezigheid van de Bataven in de Betuwe of Eburonen in Limburg waren gebaseerd. Daarvoor kan ik verwijzen naar de boeken van Tom Buijtendorp en anderen die dit toch altijd als uitgangspunt hebben genomen.
Op p.28 vermeldt Van der Heijden dat leden van de Chatten uit midden Duitsland zich mochten vestigen in Zuid-Nederland. Wat onder Zuid-Nederland wordt verstaan, wordt niet toegelicht. Is dat Brabant en Limburg? Dus niet de Betuwe? Dan volgen twee opmerkelijke zinnen: "Volgens de meest aannemelijke theorie vermengde deze groep zich met hun hier nog aanwezige verre familieleden, de Eburonen. Dat mixvolkje zou bekend worden onder de naam Bataven".
Hierover zijn enkele opmerkingen te maken: de eerste zin bevat drie voorbehoudens: 1. Volgens wie? 2. Aannemelijk is een aanname zonder bewijs. 3. Het is een theorie ofwel een denkbeeld zonder vorm van werkelijkheid.
Dat de Bataven een mixvolkje met de Eburonen waren is een totaal nieuwe opvatting van Van der Heijden. En dat de Eburonen verre familieleden van de Bataven waren, zou ik toch graag toegelicht zien. Hoe komt hij die informatie? Helaas geeft Van der Heijden hier geen noot of verdere uitleg. Wel weten we wat Van der Heijden blijkbaar onder Zuid-Nederland verstaat. Immers de Eburonen waarmee de Bataven zich vermengden worden door hem en de traditie in Zuid-Limburg (Eburoonse muntschat in Amby en Graetheide) en Belgisch Limburg geplaatst, in elk geval ten zuiden van Roermond volgens Van der Heijden (p.28). De Bataven worden hier dus opvallend niet aan de Betuwe gekoppeld. Dat kon ook niet, want daar is van hen geen spoor gevonden zoals Van der Heijden schreef.
Vraag blijft dan wel hoe die 'Eburoonse munschatten' in Noord-Frankrijk terecht zijn gekomen en daar Statères Morins heten. Zie het artikel over de muntschat van Amby.
Eenzelfde opmerking maakt Van der Heijden over de Sugambren die zich in het achterland van Xanten vestigden en zich mengden met de resterende bevolking en Cugernen gingen heten. Maar daar tussen Lippe en Ruhr verbleven de Sugambren toch al, tenminste volgens de traditionele opvattingen? En de Cugernen worden volgens diezelfde traditie aan de Maas rondom Cuijk geplaatst, dus niet in het achterland van Xanten.
Van der Heijden merkt nog op dat het bij die migraties niet ging om complete volkeren, maar om groepjes van individuen of families die zich dan mengden met de lokale bevolking. En dan namen ze zeker samen een nieuwe naam aan? Het is een bekend verschijnsel bij de traditonele historici dat er met volkeren geschoven wordt, slecht om de locaties passend te maken bij hun theorie.
Over de Bataven merkt Van der Heijden nog op dat 'de meesten er niet over peinsden om in een stad te gaan wonen, ook al hadden de Romeinen speciaal voor hen een nieuwe hoofdstad gebouwd, Oppidum Batavorum, het huidige Nijmegen'.
Je vraagt je in gemoede af hoe Van der Heijden aan deze opvattingen komt. Geen wonder dat van de Bataven geen spoor is gevonden (zie hierboven) en het Oppidum Batavorum onvindbaar bleef in Nijmegen volgens archeoloog W.Willems (zie daar).
Hierover zijn enkele dringende vragen te stellen:
Zo maakt Van der Heijden er inderdaad 'een Bataafs raadsel' van. Hoe dat allemaal precies in elkaar steekt moet de lezer blijkbaar zelf maar uitzoeken.