Rhenen, het 'Frankische' grafveld en de Cunera-legende.

De visie van Albert Delahaye.
Het graafschap van de Bataven was het land van Béthune. Kort hierna zien we een geslacht van “heren van Béthune” ontstaan. In de Nederlandse Betuwe is geen spoor te ontdekken van een graafschap in de Karolingische periode, evenmin van latere heren van de Betuwe. De archeologie is er na de Romeinse periode tot ca. de 10e eeuw volledig blanco. Over het zogenaamde “Frankische” Rhenen wordt reeds lang veel genuanceerder gedacht dan vroeger. In Bloks “De Franken in Nederland” wordt de plaats niet genoemd. Het is een misvatting, de tekst uit 839 op de Betuwe toe te passen, die blijkens alle noordelijke gegevens, zowel van stratigrafische als van tekstuele en archeologische aard, pas een eeuw later uit het water te voorschijn komt. Wat er zich heeft afgespeeld op de oude stroomrug van Wijk bij Duurstede (een uitloper van de Rhenense heuvelrug) in de Duinkerken ll-transgressieperiode, tekent zich in de opgravingsresultaten duidelijk af. Er zijn tijdens fluctuaties daarvan (geringe regressies) verschillende pogingen ondernomen om deze droogvallende oude stroomrug blijvend in bezit te nemen en te cultiveren. Pas toen in de 9e en 10e eeuw de grote regressie intrad en de rivieren hun vaste bedding (her)vonden en het waterpeil daalde, ontstond de riviernederzetting aan de Kromme Rijn die zich, als gevolg van het steeds dalende waterpeil, in noord-noordoostelijke richting ontwikkelde. De rivier kwam steeds verder verwijderd te liggen van de heuvelrug. In traditionele publicatie is het opvallend te moeten constateren dat men geen enkel onderscheid genaakt heeft om nederzettingen in tijd af te bakenen.

Graf Childerik. In 1653 werd in Doornik een graf gevonden dat men toewees aan Childerik, Merovingisch vorst uit 474-491. De sieraden die men in dat graf vond (zie afbeelding in de linker kolom) werden eind 5de eeuw gedateerd.

Vergelijkbare sieraden. Vergelijkbare sieraden werden nadien Frankisch genoemd, wat uiteraard een latere periode dan het Merovingisch van Childerik was. Maar waren deze sieraden wel Merovingisch, of waren ze Romeins? In feite is hier sprake van een cirkelredenering. De aanname dat het gevonden graf van Childerik was, is gebaseerd op de vondst van die ene ring met de tekst 'Childirici Regis' (zie afbeelding hiernaast). Daarvoor kwam de Merovingische 'koning' Childerik (ca.436-481) als meest waarschijnlijke in aanmerking. De sieraden in dat graf werden vervolgens gedateerd in de vijfde eeuw, immers toen leefde Childerik. Daarna werden alle vergelijkbare sieraden ook op de vijfde eeuw gedateerd, terwijl het graf ook voorwerpen (munten) uit eerdere perioden bevatte. Men kan over deze grafvondst meerdere vragen stellen, zoals: 'Spraken en schreven de Franken dan Latijn?' Was het wel het graf van Childerik of van een late Romein? Wat als die ring niet van Childerik was, maar van zijn voorouder en met een nazaat in het graf is beland? Toelichting: Als ik het van mijn opa geërfde gouden horloge aan mijn kleinzoon schenk? Komt mijn kleinzoon dan uit 1880 in plaats van uit 2010? De datering van de grafvondsten is dus discutabel. Lees meer over het graf van Childerik.

Vergeet ook niet na te lezen wat prof.dr.D.P.Blok schrijft in zijn boek "De Franken in Nederland". Hij schrijft daarin dat de schriftelijke bronnen waarop hij bouwt "wel erg schaars" zijn. 'Maar geen nood' schrijft Blok: "Het gaat er om deze schaarse zekerheden aan elkaar te praten, dat wil zeggen ze te verbinden door uitweidingen die op zijn hoogst waarschijnlijkheden en mogelijkheden bieden." Die uitweidingen die hoogst waarschijnlijkheden en mogelijkheden bieden zijn ontsproten uit de fantasie van Blok en steunen niet op klassieke teksten. Blok wil met 12 plaatsnamen aantonen dat de Franken in Nederland verbleven en slaat ruim 1653 plaatsnamen over die in de teksten in samenhang met de Franken worden genoemd!

In de 'Boekuitgave' van de AWN 'Rijkdommen van ver' (2023) wordt bij de sieraden, gevonden in Nederland de nadruk gelegd -wat de titel al aangeeft- dat deze sieraden, munten, zwaarden, van ver kwamen en wel uit alle windstreken tot in Azië. Het betreft dus allemaal importstukken. Deze import betekent dat er een verschil bestaat in datum van productie, van handel en gebruik en de datum dat een sieraad in een graf belandt. Een vierde eeuws sieraad kan dus in een zesde eeuws graf terecht komen. Daarmee is dus niet bewezen dat het graf uit de vierde eeuw stamt, ook niet dat het graf zesde eeuws is, ook al wordt het sieraad op de zesde eeuw gedateerd.
Om het nog ingewikkelder te maken: wordt het graf in de zesde eeuw gedateerd op grond van gevonden resthout (bijv. van een grafkist), dan is dat hout wellicht (dendrologisch) in de zesde eeuw te dateren, maar dat kan ook pas in de zevende of achtste eeuw gebruikt zijn voor die grafkist. Uit welke periode is dat graf dan?

---

Over de mannengraven in Rhenen is nadien ook heel wat geschreven, zoals door Alexander van de Bunt in Jaarboek Oud-Utrecht 2015. Ook op Wikipedia en de eigen website van de Historische Vereniging Oudheidkamer Rhenen en omstreken lees je hierover slechts de traditionele geschiedenis zoals Jaap Ypey die ook al schreef in 1973. Ook Van de Bunt vermeldt niets nieuws en schrijft slechts na wat Ypey en Van Tent ooit geschreven hebben. Uit dit artikel blijkt dat Van de Bunt ook uitgaat van enkele onbewezen aannamen, zoals de aanwezigheid van St.Willibrord in Utrecht, de geschiedenis van Cunera en het verhaal van de Friese Koning Radboud, maar ook het Lisiduna uit de oorkonde uit het jaar 777. Van de Bunt geeft dan wel aan dat het verhaal van Cunera pas (veel) later is vastgelegd en voorzien werd van historische toevoegingen, maar een historische kern van de Cunera legende is niet helemaal uitgesloten. Of die legende iets te maken had met het grafveld in Rhenen, is een nieuwe aanname, die wel weer de boeken in zal gaan als een zekerheid. Toch merkt hij op dat 'tegenwoordig wordt genuanceerder gedacht over het verbinden van een elitaire adel met een grafritueel'. Van dat genuanceerde denken in zijn artikel is niet altijd sprake. Toch spreekt hij twijfel uit ten aanzien van de opgravingen in Leusden, maar vooral in Wijk bij Duurstede. Over 'verploegde' en 'nog niet gepubliceerde' vondsten en met 'waarschijnlijk', valt ook niet veel zekerheid te verschaffen. Wat Van de Bunt over de Lex Ribuaria schrijft is zeker interessant, maar hanteert daarbij de onjuiste opvattingen dat het om een 'Nederlandse' wet zou gaan. Zo meent Van de Bunt ook dat het verdwijnen van grafgiften te maken zou hebben gehad met de intrede van het Christelijk geloof. Een 'leeg' graf, dus zonder grafgiften, betekent nog niet dat het een Christelijk graf is. De verwijzing naar Frauke Stein die haar interpretatie en de veronderstelde relatie tussen rijkdom en grondbezit op geschreven bronnen baseerde, wat nadien fel bestreden werd door Heiko Steuer en Martin Last, toont de traditionele naschrijverij wel aan. Als men van die traditionele geschiedenis afwijkt, wordt dat niet geaccepteerd. Uit de noten en de literatuurlijst blijkt wel dat van de 'nieuwe generatie historici' (Van de Bunt is van 1988) geen verandering te verwachten is. Hij stelt in zijn artikel wel enkele zinnige vragen, maar zoals hij zelf aangeeft 'zijn het geen vragen waar een eenduidig antwoord op te geven is'. Ga dat dan eens uitzoeken, zou ik adviseren, voordat je conclusies trekt. Van de Bunt hanteert ook de periode tussen 375 en 750 n.Chr. zonder dit verder onderzocht te hebben, terwijl juist die datering aan twijfel onderhevig is. Zie hierboven. De conclusies van Van de Bunt zijn dan ook wat voorbarig. Een periode van transformatie en een florerende handel toon je niet aan met enkel grafvondsten of een Franse wetboek (Lex Ribuaria), ook al merkt hij op dat er een materiële verarming is waar te nemen in de archeologische vondsten in de Karolingische tijd. Dat zou toch eens nader uitgezocht moeten worden. Het blijft dus maar weer bij de oude opvattingen, soms verpakt in 'een nieuw jasje', maar niet voorzien van overtuigend onderzoek. Voortschrijdend inzicht zal dit moeten leren, zoals Van de Bunt zelf ook schrijft.
Het wel wetenswaardig dat Van der Bunt opmerkt dat het bezit van een paard een belangrijk statussymbool was. Zou St.Willibrord die een eenvoudige Benedictijn was en aan de voorschriften ervan gehouden was, dan een paard gehad hebben, zoals hij te vaak wordt afgebeeld?

Lees meer over Rhenen en het grafveld in Archeologie Magazine nr. 3 uit 2024.

---

Wat weten we verder uit de geschiedenis van Rhenen?

De legende van Cunera.
Een van de bekendste bronnen over Rhenen in deze tijd is de legende van Cunera. Het verhaal spreekt van een prinses uit York, Cunera (circa 340 AD overleden), één van de tienduizend maagden die met Ursula van Keulen op pelgrimstocht gingen naar Rome. Tijdens hun reis werden de maagden overvallen door de Hunnen, maar Cunera werd gered door de Friese koning Radboud, die haar meenam naar zijn kasteel in Rhenen. Cunera maakte zich snel geliefd in Rhenen door haar zachtmoedige karakter tegenover iedereen in en om het kasteel, zelfs de armen. Dit wekte de jaloezie van Aldegonde, de vrouw van Radboud. Toen Radboud een keer op jacht was, werd Cunera met haar eigen halsdoek gewurgd door Aldegonde. Het is niet meer dan een vrome middeleeuwse legende, onderdeel van de legende rondom de Heilige Ursula en haar elfduizend maagden, ontstaan in een tijd dat de bevolking nog goedgelovig was.
Het verhaal van Sinte Kunera en Ursula vinden we in een aantal middeleeuwse bronnen: Latijnse en Middel-Nederlandse handschriften en gedrukte werken. Er is één 14de eeuws handschrift bekend (uit 1382), maar dat is verloren gegaan. De overige handschriften zijn van latere datum. Het is in elk geval geen traditie die teruggaat tot de tijd vóór de 14de eeuw. In de kapel van Kaathoven onder Berlicum bestaat de Cunera verering vanaf 1535. Enkele aan Cunera toegewijde wonderen in Rhenen dateren uit de 1481 en 1499, dus pas eind 15de eeuw. De pelgrimstekens van Rhenen dateren ook pas van ná 1450-1500. (Bron: Bedevaarten in Nederland, 1997).

De heilige Ursula en de elfduizend maagden. Lees meer over Cunera bij de Heiligenlevens.
Velen zal de legende van Ursula bekend in de oren klinken. Ursula zou een Britse koningsdochter zijn geweest die de gelofte van maagdelijkheid had afgelegd. Om aan een huwelijk met een heidense prins te ontkomen zou ze per schip Engeland ontvlucht zijn. Volgens de ene lezing zou ze met haar schepen in gezelschap van 11.000 maagden op haar vlucht door een storm voor de Nederlandse kust zijn aangekomen. De schepen voeren de Rijn op tot voorbij Keulen dat in die tijd door de Hunnen werd belegerd. Door de Hunnen, onder aanvoering van Attila, vonden de elfduizend maagden in 337 de marteldood. Na de gruwelijke moord namen de Hunnen de vlucht en de maagden werden kort daarna binnen de stad plechtig begraven.
Er is ook een latere versie van dit verhaal waarbij Ursula met de elfduizend maagden een pelgrimstocht naar Rome hadden gemaakt en op de terugreis in Keulen door de Hunnen zijn vermoord. In de Keulse St. Ursulakerk bevindt zich de zogenaamde Clematius-inscriptie die dateert van ongeveer 400 en is aangebracht op het graf van enige anonieme martelaressen. De verering van Ursula en haar gezellinnen nam in de late Middeleeuwen in geheel West-Europa een hoge vlucht. Zelfs Vondel liet er zich door inspireren bij het schrijven van zijn treurspel Maeghden.
Opvallend is in deze legende altijd het onbegrijpelijk grote aantal maagden. Maar onlangs kwam de oplossing voor dit mysterie. Dit aantal bleek te berusten op een leesfout van de Latijnse tekst, waarbij de M van "Martires" (martelaressen) voor het Romeinse cijfer 1000 (Milia) werd aangezien. De V staat voor Virgines, doorgaans vertaald met maagden, maar kan beter vertaald kan worden met 'onschuldige' of 'goedaardige' meisjes. Dat zij nog maagd waren staat buiten kijf. In de tekst over deze legende werden de letters XI M en V dus onjuist begrepen. Die ene leesfout betekende wel 10.989 maagden minder!
Elf maagden vond men lange tijd nog wel acceptabel. Maar dat is misschien nog te veel, want volgens 'The Penguin Dictionary of Saints' noemt het oudste verhaal over Ursula slechts tien gezellinnen, geen maagden! Het verhaal moet dan ook De heilige Ursula en de tien gezellinnen heten. Het was de Engelse Geoffrey van Monmouth die de geschiedenis van de Elfduizend adellijke maagden in het Latijn-sprekende circuit bracht. Dat gebeurde overigens pas in de 12de eeuw! Of zij uit Engeland kwamen of uit Klein-Brittannia (Bretagne) en naar Keulen reisden (of was het Cologne?) staat nog te bezien. Geoffrey vertelde al deze en andere gebeurtenissen over Engelse vorsten, wel eens veel uitgebreider en merkwaardiger dan het zich kan hebben voorgedaan. Vergelijk hier ook de verhalen rondom Koning Arthur en de Ridders van de Ronde Tafel en het zwaard Excalibur dat uit een steen stak, er maar mee. Geoffrey's vertelling waren feitelijk niet meer dan de 'sprookjes' van de gebroeders Grimm.



'Het grootste Frankische grafveld ooit in de geschiedenis blootgelegd.' Hierboven plattegrond van dat grafveld. Klik op de afbeelding voor een vergroting.
Zo omschreven de kranten het grafveld in Rhenen nadat dit in december 1950 werd aangetroffen tijdens de verbreding van de rijksweg. Het bleek een schat voor de archeologie te zijn: het grafveld telt zo'n elfhonderd begravingen met meer dan 3000 voorwerpen die dateren van circa 375 tot 750 na Christus.
Het rijengrafveld bij Rhenen is de grootste, langst gebruikte en mogelijk rijkste vroegmiddeleeuwse begraafplaats van Nederland. Het bevatte circa 300 crematies, 820 lijkbegravingen en 14 paardengraven. Uit de grafkuilen zijn meer dan 3000 voorwerpen geborgen. Ze vormen opvallend rijke collecties sieraden, kralen, glaswerk, keramiek (meer dan 850 stuks), wapens, werktuigen en hergebruikt Romeins materiaal.
Landschappelijk bevindt het grafveld zich op de oostelijke punt van een stuwwal, die ook andere vroegmiddeleeuwse vondsten opleverde, waaronder een goudschat en een muntschat, maar ook rijke prehistorische graven. Op de Donderberg hebben mensen hun doden op hetzelfde terrein en op min of meer dezelfde wijze begraven tussen circa 375 en 750 na Chr., omgerekend zo'n twintig generaties lang. Deze periode omvat de overgang van de Laat-Romeinse tijd naar die van Friezen, Franken, Saksen en de introductie van het christendom. Maar is er iets van die 'etiketten' terug te vinden in de begravingen? Het Rhenense grafveld werd in het voorjaar van 1951 opgegraven. Hoewel wetenschappers, pers en publiek direct het belang van de vondst inzagen, bleef het ongepubliceerd. Op de internetsite Gouden Vrouwen in Stadsmuseum Rhenen vind je meer informatie.

Het grafveld van Rhenen.
De opmerkelijke grootte van het grafveld van maar liefst 1100 graven in Rhenen (elders wordt het getal van 1200 genoemd), zorgde ook voor de vondst van bijna 100 fibulae, waarvan het grootste deel beugelfibulae zijn. Hoewel er dus toegang was tot ruwe materialen zoals granaat en de producten die hiervan werden gemaakt, was de mantelspeld met halfedelstenen niet voor iedereen weggelegd. Meerdere ronde fibulae uit dit grafveld bevatte een echte parel in het midden. Zie afbeelding hiernaast. Klik op de afbeelding voor een vergroting in een nieuw scherm.
Hoewel de graven laten zien dat er een zekere welvaart onder de bevolking was, waren edelmetaal en edelstenen slechts voor weinigen weggelegd. Puur goud is in Rhenen slechts in een tiental graven gevonden en verguld zilver komt vooral uit vrouwengraven. Daar werd ook de grootste rijkdom gevonden, vooral in de vorm van fraai gedetailleerde kledingspelden. Tot de honderden sieraden behoren 51 beugelfibulae, 25 schijffibulae en 22 vogelfibulae, de meeste ingelegd met almandijn. Het aantal granaten per fibula varieert van één, zoals één oog in een vogel, tot 26 in één schijffibula. Onderzoek naar de chemische samenstelling wees uit dat het dieprode materiaal vrijwel steeds echt almandijn is. Ook een wit bolletje in het midden van de fibulae met deze halfedelsteen is een echte parel.

Als we in Rhenen het totaal van de verzamelde grafgiften in ogenschouw nemen, ontstaat een beeld van een welvarende bevolking. De inwoners hadden eeuwenlang, van 400 tot 800 na Christus, breed toegang tot luxeproducten die via een uitgebreid verkeers- en handelsnetwerk Rhenen bereikten. Daarbij mag verondersteld worden dat een of enkele families banden onderhielden met de Merovingische elite zonder daarbij zelf tot de allerhoogste rangen te behoren. Rhenen is vooral rijk 'in de breedte', weerspiegeld in de grote aantallen fibulae met inlegwerk, wapens, glaswerk en emmers met verfijnd beslag. De vraag blijft echter waar de Franken van Rhenen en de Utrechtse Heuvelrug hebben gewoond. Hun nederzettingen zijn tot op heden niet teruggevonden. Lees meer over Rhenen in Archeologie Magazine nr.3 2024. In het artikel over deze begraafplaats in Rhenen wordt ook vermeld dat de Franken uit het zuiden kwamen. Dat komt ook overeen met de visie van Albert Delahaye, immers bij de eerste vermelding va deze bevolkingsgroep verbleven ze rond Doornik en Soissons. Dat was hun stamgebied.

---

Lees het boek "De Ware Kijk Op" voor al deze en andere teksten en oordeel zelf!